کد مطلب:370009 شنبه 21 اسفند 1395 آمار بازدید:440
80: فاسترزق اهل رزقک واستعطی شرارخلقک فافتتن بحمدمن اعطانی وابتلی بذم منمنعنی وانت من دونهم ولی الاعطاوالمنع .
عوارض تنگی معاش
امام زین العابدین علیه السلام دردوجمله اول این قطعه ازدعای شریف (مكارم الخلاق )كه در جلسه قبل موردبحث وسخنرانی قرارگرفت از پیشگاه خداونددرخواست نمود بارالها آبروی مرا با گذران سهل وآسان محافظت فرماوبا مضیقه وتنگی معاش جاه ومنزلتم را درجامعه سبك وخوار مگردان . چند جمله ای كه در این قطعه دعا موضوع بحث وسخنرانی امروز است با فاتفریع آغاز شده بدین معنی كه محتوای دعای امروز با مطلب دعای قبل ارتباط دارد عرض می كند بارالها اگر دعایم را درگشایش زندگی مستجاب نفرمایی ودر مضیقه قرار گیرم این عوارض را در بردارد اول از كسی طلب روزی كنم كه خودروزی خوار تو هستند دوم در اثر تنگدستی در این مشكل قرار گیرم كه از شرار خلقت درخواست عطا نمایم سوم آزمایش شوم به ستایش كسی كه به من اعطا نموده است . چهارم ومبتلا شدم به ذم كسی كه محرومم ساخته است با آنكه توولی وصاحب اختیار هرعطا ومنعی .
به خواست خداوند توانا امروز پیرامون این جملات عرایضی را تقدیم شنوندگان محترم می نماید. این چند جمله از كلام امام (ع )حاوی عوارض وپیامدهای نامطلوبی است كه بر اثر تنگی معاش ممكن است دامنگیر افرادگردد. پیش از شرح وتوضیح عبارت دعا لازم است بدانیم چه عواملی موجب تنگی معاش می شود وهمچنین بدانیم با چه وسایلی می توان علل مضیقه رابرطرف نمودزیرابه فرموده حضرت مولی الموحدین علی علیه السلام یكی ازشرایط استجابت دعا شناخت وسیله است .
شناخت وسیله استجابت
جارجل الی امیرالمومنین علیه السلام قال انی دعوت الله فلم ارالاجابه فقال ان للدعا اربع خصال اخلاص السریر واحظار النیه ومعرفه الوسیله والانصاف فیالمساله فهل دعوت وانت عارف بهذاالاربعه قال لاقال فاعرفهن
شناخت وسیله استجابت
مردی حضور علی (ع )شرفیاب شد عرض كرد خداوندرا خوانده ام امااجابت ندیده ام حضرت فرمودبرای دعا چهارخصلت است خالص بودن ضمیرحضورقلب شناخت وسیله استجابت وانصاف درتمنی عرض كرد نه فرمودپس آنهارابیاموز.
قسمت مهمی از مضیقه مالی وسختی معاش كه بعضی گرفتارآن می شوند ناشی ازاعمال خودآنهاست واگربخواهند ازآن تنگنای رهایی یابند بایدتغییررو دهند وخویشتن را اصلاح نمایند ودراینجا پاره ای ازآن امور ذكرمی شود
عن النبی صلی الله علیه وآله قال طلب الحلال فریضه علی كل مسلم ومسلمه .
رسول اكرم (ص )فرمودطلب رزق حلال فریضه ای است برعهده هرزن ومردمسلمان ومكلفندآن فریضه را انجام دهند.
طلب حلال یا عبادت برتر
انسان زنده غذا می خواهدوبرای تامین معاش خودلازم است ازپی كاربرودوباتحمل زحمت ومشقت نانی به دست آورد وباعزوآبرومندی زندگی كند . جالب آنكه دین مقدس اسلام به دست آوردن رزق حلال كه ضرورت حیاتی است به حساب عبادت آورده است .
عن النبی صلی الله علیه وآله قال العباده سبعون جزافضلها طلب الحلال
رسول اكرم فرمود عبادت هفتاد جزاست و برتریت جزطلب حلال است .
كسی كه وسیله كار و قدرت مزاجی دارد و می تواند با فعالیت خودكفا گردد و مرفه زندگی كندامابراثر تن پروری و راحت طلبی از كار شانه خالی می كند انسانهایی اینچنین مطرود اولیای گرامی اسلام اندو در روایت دینی راجه ه این گروه بسیار تند سخن گفته شده است .
عن جعفربن محمدعن آببه علیهماالسلام قال كان امیرالمومنین سلام الله علیه یقول من وجدماوتراباثم افتقرفابعده الله
امام صادق ازپدر بزرگوارش حدیث نموده كه علی (ع ) می فرمود كسی كه واجد آب و خاك است و در فقر و تنگدستی به سر می برد خداوند او را از رحمت خود دور سازد.
آگاه سازی مؤ دبانه
پیمبر گرامی اسلام (ص ) نسبت به فقرا و افراد بی بضاعت توجه بسیار داشت و همواره آنان را مورد تكریم و احترام قرار می داد و اگر در مواقعی نیازمند بودند به آنان كمك مالی می نمود اما اگر كسی با دارا بودن مزاج سالم و توان فعالیت از پی كار نمی رفت به وی كمك رایگان نمی نمود و در كمال ادب به او می فهماند كه باید كار كند و در پرتو سعی و كوشش خویشتن را بی نیاز نماید امام صادق فرمود یكی از اصحاب رسول اكرم (ص ) در مضیقه مالی واقع شد و زندگی سختی را می گذراند همسرش به وی گفت اگر حضور پیمبر شرفیاب شوی و درخواست مساعدت مالی نمایی مشكلت حل می شود حضور حضرت آمد اما به محض اینكه پیشوای اسلام (ص ) او را دید گویی به ضمیرش پی برد و فرمود
من سالنا اعطیناه و من استغنی عنا اغناه الله .
هر كسی از ما درخواست كند به وی عطامی كنیم و اگر خود از ما بی نیاز نشان بدهد خداوند او را غنی خواهد ساخت .
مرد با خود گفت رسول اكرم دراین سخن كسی جز من اراده نفرموده است . از این رو چیزی نگفت و به منزل برگشت . جریان این امر را برای همسرش نقل نمود . زن گفت پیمبر اسلام هم بشر است برو وضه خود را به عرض حضرتش برسان مرد روز بعد آمد دوباره شرفیاب شد و همچنین روز سوم آمد و هر دو بار پیامبر اكرم (ص ) همان جمله را به وضع روز اول تكرار نمود. صحابی دفعه سوم كه از حظور آن جناب برگشت رفت كلنگی را از كسی عاریه گرفت و به كوه و تپه های خارج از شهر رفت مقداری بوته كند به شهر آورد و از قیمت آن مختصر آردی تهیه نمود و غذای خود و همسرش تامین گردید. فردای آن روز بیشتر كاركرد و هیزم زیادتری تهیه نمود و به قیمت بیشتری فروخت به این كار ادامه داد تا كلنگی خریداری نمود و رفته رفته آنقدر متمكن شد كه حیوان باركش و غلامی را خرید . كم كم ثروتی به دست آورد وازمضیقه زندگی رهایی یافت .
فجاالی النبی صلی الله علیه و آله فاعلمه كیف جا یساله و كیف سمع النبی . فقال النبی قلت لك من سالنااعطیناه و من استغنی عنی اغناالله .
بی نیاز شدن فقیر در پرتو كار
صحابی تمكن یافته حضور نبی اكرم (ص ) آمد. شرح گذشته رانقل نمود كه چگونه نزد شما آمدم و چگونه سخن مرا شنیدی . حضرت فرمود همان است كه گفتم هر كس از ما درخواست كند به وی عطا می كنیم و هركس خویشتن را از مابی نیاز نشان بدهد خداوند او را غنی خواهد ساخت .
ائمه معصومین علیهم السلام نیز همانند رسول اكرم (ص ) عمل می نمودند هر كسی می آمد و از مضیقه مالی سخن می گفت اگر سالم بود و قدرت كار می داشت او رابه سعی و عمل تشویق می نمودند و به وی می فهماندند كه مشكل معاش باید از راه كار و فعالیت حل شود.
عن كلیب الصیداوی قال قلت لابیعبدوالله علیه السلام ادع الله عزوجل لی فی الرزق فقدالتاثت علی اموری فاجابنی مسرعا لااخرج فاطلب
كلیب صیداوی می گوید به امام صادق (ع ) عرض كردم از خدا بخواهید گشایشی به رزق من عطا فرماید زیرا وضع به هم ریخته و مشكل شده است . حضرت بدون وقفه و با سرعت فرمود دعا نمی كنم دنبال كار برو.
یعنی مشكل توبا دعا حل نمی شود بلكه سعی و عمل لازم دارد.
میانه روی در غنی و فقر
یكی دیگر از عواملی كه می تواند موجب تنگی معاش گردد زیاده روی در صرف مال در موقع تمكن و مالداری است . در روایات اسلامی تاكید شده است كه مسلمانان همواره میانه روی و اقتصاد رامورد توجه قرار دهند و عملا آنرا رعایت كنند خواه مالدار و غنی باشند خواه كم بضاعت و فقیر.
عن علی علیه السلام قال من اقتصد فی الغنی والفقر فقد استعد لنوائب الدهر.
علی (ع )فرموده كسی كه در غنی و فقر میانه رو و مقتصد است با این عمل خویشتن رابرای مصائب و سختی های روزگار مهیا می نماید.
عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم وقال ثلاث منجیات خشیه الله فی السر والعلانیه والقصد فی الغنی والفقر والعدل فی الرضا والغضب .
نبی اكرم فرمود سه چیز نجات بخش است اول خوف از خداوند در پنهان و آشكار دوم میانه روی در ایام ثروتمندی و فقر سوم رعایت عدل و حق در حال رضا و خشم .
قال العالم علیه السلام ضمنت لمن اقتصد ان لا یفتقر.
امام موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود ضمانت می كنم برای كسی كه در صرف مال مقتصد و میانه رو باشد گرفتار فقر و تهیدستی نشود.
سومین عاملی كه میتواند موجب تنگدستی و سختی معاش گردد گناه است . گناهان مانند بیماریها پی آمد و عوارضی دارند. علی (ع ) در اول دعای كمیل عوارض بعضی از گناهان را ذكر نموده از آن جمله به پیشگاه الهی عرض می كند.
اللهم اغفرلی الذنوب . التی تغیرالنعم
گناه و تنگی معاش
بارالها ببخش آن گناهانی را كه موجب دگرگونی نعمتها می شوند.
عن ابیجعفر علیه السلام قال ان العبد لیذنب الذنب فیزوی عنه الرزق .
امام باقر می فرمود بنده مرتكب گناه می شود و بر اثر آن موجب تنگی رزق می گردد. راه برطرف نمودن گناه و رفع مضیقه معاش استغفار و طلب عفو از حضرت باری تعالی است .
قال علی علیع السلام یا كمیل اذا ابطات الارزاق علیك فاستغفرالله یوسع علیك فیها.
حسن خلق و گشایش زندگی
علی علیه السلام فرمود ای كمیل موقعی كه رزقت به تعویق می افتد و در مضیقه واقع می شوی استغفار كن خداوند روزیت را افزایش می دهد.
چهارمین عاملی كه می تواند دگرگونی تلخ و نامطلوب در زندگی به وجود آورد و سبب مضیقه مالی و سختی معاش گردد اخلاق مذموم و سو معاشرت با مردم است .
عن علی علیه السلام قال من ساخلقه ضاق رزقه .
علی (ع ) فرمود كسی كه اخلاقش بد است در مضیقه روزی قرار می گیرد.
كسانی كه دارای حسن خلق اند و با مردم به خوبی و درستی معاشرت می كنند ازاین مزیت اخلاقی بهره مند می شوند و روزی آنان افزایش می یابد.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال حسن الخلق یزید فی الرزق .
امام صادق فرمود حسن خلق روزی را زیاد میكند و آدمی را از نعمت بیشتری برخوردار می سازد.
خودسازی و توسعه معاش
مضیقه و تنگی معاش در مواردی كه مذكور افتاد با دعا برطرف نمی شود و خواسته آنان در پیشگاه الهی مستجاب نمی گردد. آنان كه به این علل در مضیقه واقع شده اند باید خود را اصلاح كنند عوامل مضیقه را كه خودشان به وجود آورده اند از میان ببرند و خویشتن را با قوانین خلقت و نظام آفرینش تطبیق دهند تا از گشایش رزق و گذران سهل و آسان برخوردار گردند. امام صادق در حدیثی از چهار گروه نام برده كه دعای آنان مستجاب نمی شود. خواسته دو گروه راجع به امر رزق و تنگی معاش نیست اما دو گروه دیگر در خواستشان مربوط به بحث امروز است .
رجل جالس فی بیته یقول اللهم ارزقنی فیقال له الم امرك بالطلب ورجل كان له مال فافسده فیقول اللهم ارزقنی . فیقال له الم امرك بالاقتصلد.
مردی كه در خانه نشسته و از پی كار نمی رود می گوید بارالها به من رزق بده . به وی گفته می شود مگر تو را به طلب رزق امر ننمودم . مردی كه دارای مال بوده و با زیاده روی آنها را از بین برده است می گوید بارالها به من رزق بده . به وی گفته می شود مگر تو را امر به میانه روی و اقتصاد امر ننمودم .
نیازمندی مردم به یكدیگر
دعای حضرت زین العابدین (ع ) ناطر به این قبیل سختی ها كه در معاش افراد پدید می آید نیست بلكه مقصود امام (ع ) مضیقه هایی است كه جز با تفض الهی برطرف نمی گردد و در اینجا به طور نمونه به ذكر یك مورد اكتفا می شود و برای وضوح مطلب لازم است قبلا مقدمه ای را به عرض شنوندگان محترم برساند. زندگی بشر اجتماعی است و همه به یكدیگر نیاز دارند باید مردم برای ادراه امور جامعه دست به دست هم بدهند و با كمك هم زندگی را اداره كنند. در روایت آمده است كسی در مقام دعا نگوید
اللهم لاتحوجنی الی احد من خلقك فانه لیس من احد الا وهو محتج الی الناس بل یقول اللهم لاتحوجنی الی شرارخلقك .
بارالها مرابه هیچ فردی از مخلوقت محتاج منما زیرا احدی نیست مگر آنكه محتاج به مردم است بلكه دعا كند و بگوید بارالها مرا به شرار خلقت محتاج منما. مردم به ضرورت زندگی و ادامه حیات ناچارند برای هم كار كنند منشی برای تاجر بنا برای صاحبخانه كاگر برای كار فرماو كشاورز برای مالك و با دریافت كارمزد امرار معاش نمایند و آبرومندانه زندگی كنند. انجام دادن هر كار مشروع و مورد نیاز مردم و به دست آوردن مال در طلب روزی حلال رفتن و باعز و احترام زندگی كردن است . در تمام این قبیل موارد رازق خداوند است و پرداخت كنندگان كارمزد مجاری ایصال فیض حضرت باری تعالی هستند. امام علی (ع ) درباره امرروزی به فرزند بزرگوارش حضرت حسن (ع ) توصیه جالبی فرموده است
وان استطعت الایكون بینك وبین الله ذونعمه فافعل فانك مدرك قسمك واخذسهمك وان الیسیر من الله سبحانه اعظم واكرم من الكثیر من خلقه وان كان كل منه .
رزق بی واسطه از خداوند
اگر می توانی كاری كنی كه بین تو و خداوند صاحب نعمتی واسطه نباشد آن كار را انجام ده چه آنكه تو در هر صورت قسمت خود را می گیری و سهم خویش را دریافت می نمایی اما رزق كم از طرف خداوند عظیمتراست و كرامت زیادتری دارد از رزق زیادی كه به وسیله خلق دریافت نمایی گر چه تمام رزقهابی واسطه یا با واسطه از خداوند رازق است . كشاورزی و باغداری دو نمونه از روزی رساندن خداوند است بدون آنكه صاحب نعمتی واسطه باشد. كسی كه قطعه زمینی دارد اگر بتواند در آن زراعت كند (422) یا اشجار میوه غرس نماید نان خود رااز محصول زراعت تهیه كند یا از فروش میوه باغ ارتزاق نماید او رزق خود را بدون واسطه صاحب نعمت از خداوند دریافت نموده است . اگر خود او قادر نباشد تمام كارهای زراعت یا باغداری راانجام دهد و باید از وجود كارگر استفاده كند و اجرت بدهد، در آن صورت وی صاحب نعمتی است كه واسطه روزی كارگران شده است ، ولی رزق خود رابدون واسطه از خداوند رازق گرفته است . دستور علی (ع ) به فرزندش حضرت مجتبی حاوی چند نكته آموزنده است : اول ، رزقی كه از خداوند، بدون واسطه ، به انسان می رسد، منزه از هر ذلت و منت است ، اما رزقی كه از دست بشر صاحب نعمت می رسد، بدین معنی است كه انسان برای انسانی دیگر كار كرده و رزق خود را از وی دریافت نموده است . این عمل هر قدر محترمانه انجام شود، قطعا با رزق رسانی خداوند تفاوت دارد، جالب اینكه این دستور را علی (ع ) در نامه خود به فرزند خویش نوشته و در سه سطر قبل از این عبارت ، در همان نامه ، تذكر داده است :
اكرم نفسك عن كل دنیه وان ساقتك الی الرغائب .
سفارش علی (ع ) به حضرت مجتبی ع
فرزند عزیز: همواره كرامت و بزرگواری نفس خویش را حفظ كن و از تن دادن به هر پستی اجتناب نما، هر چند با تحمل آن سختی به تمنیاتت دست می یابی .
دوم ، كشاورزی و درختكاری در شرع مقدس ، از تمام شغلها بیشتر مورد توجه است و دراین باره روایاتی ازاولیای دین رسیده وعلمای حدیث در كتب اخبار، باب مخصوصی رابرای آن باز نموده اند.
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ازرعو و اغرسواو الله ما عمل الناس عملا اجل و اطیب منه .
امام صادق (ع ) فرمود: زراعت كنید و درخت بكارید، قسم به خداوند هیچ عملی را مردم انجام نمی دهند كه بزرگتر و پاكیزه تر از آن باشد. رزقی كه از این راه بدست می آید، اولا پاك و منزه از هر شبهه است ، ثانیا زارع و درختكار، روزی خود را بدون واسطه از خداوند رزاق دریافت می نمایند. سوم رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین علیهم السلام به درختكاری و زراعت علاقه بسیار داشتند و در فرصتهایی كه بدست می آمد، خود شخصا درخت می كاشتند یا زمین را برای افشاندن بذر مهیا می نمودند و این مطلب ضمن روایات متعددی آمده است .
باع علی علیه السلام حدیقته التی غرسها له النبی صلی الله علیه و آله و سقاها هوبیده باثنی عشر الف درهم .
علی (ع ) و احداث باغ
علی (ع ) باغچه ای را كه پیمبر اكرم (ص ) برای آن حضرت درختكاری نموده بود و علی (ع ) خود آن را به دست خویش آب می داد، به دوازده درهم فروخت .
علی (ع ) به دست خود اراضی موات را احیا نمود، نخلستانهایی را به وجود آورد، به درختها آب می داد ، و مقدار قابل ملاحضه ای از آن نخلستانها را وقف نموده است . سایر ائمه معصومین علیهم السلام نیز به كشاورزی علاقه زیاد داشتند و ضمن سخنرانیهای گذشته ، بعضی از روایات مذكور افتاد كه گاهی امامان معصوم در مقابل آفتاب سوزان عرق می ریختند و در مزرعه كار می كردند. كسانی كه ازمحصول زراعت یا فروش میوه های باغ ارتزاق می نمایند تا زمانی كه آفتی مخرب به آنها نرسد، وضع زندگی محفوظ است و هزینه معاش با سهولت تامین می گردد، و امام سجاد (ع ) در جمله اول این قطعه از دعا، چنین درخواستی را از پیشگاه الهی دارد: وصن وجهی بالیسار.
بارالها آبروی مرا در جامعه با گذران سهل و آسان محافظت فرما.
اگر بر اثر نیامدن باران ، زراعت و درختها بخشكند، یا سیلی بنیان كن به جریان افتد، آنها را بشوید و با خود ببرد، یا طوفانی شدید و ممتد وزیدن گیرد و نابودشان نماید، در این صورت مضیقه و تنگی معاش آغاز می گردد و اولین اثر آن كاهش جاه و محبوبیت و سبك شدن قدر و منزلت اجتماعی است ، و این همان است كه حضرت زین العابدین (ع ) در جمله دوم قطعه این دعا، به پیشگاه الهی عرض می كند: و لاتبتذل جاهی بالاقتار.
در خواست مصونیت از عوامل تنگدستی
بارالها مورد حمایتم قرار ده و موجباتی را فراهم آور كه و زن و ارزشم در افكار عمومی كاهش نیابد و در معرض خواری قرار نگیرم .
این قبیل بلایا و آفات كه مصائب سنگین به بار می آورد و زندگی خانواده ها را مختل می نماید، جز ذات اقدس الهی احدی قادر نیست آنها را دفع كند و از بروزشان جلوگیری نماید. اگر خداوند عنایت فرمود و دعا را مستجاب كرد، آن حوادث و رویدادهای تلخ پیش نمی آید و هزینه معاش بخوبی تامین می گردد و در نتیجه آبرو و عز اجتماعی محفوظ خواهد ماند و زندگی بسهولت می گذرد. اما اگر دعا در پیشگاه خداوند مقوبل نیفتد و یكی از آن بلایا نازل گردد، مزرعه یا باغ از میان برود، عوارض و پی آمدهایی خواهد داشت كه امام علی (ع ) در جملات مورد بحث امروز، توضیح داده است ، اوّل :
فاسترزق اهل رزقك .
بارالها! پس ناچار باید از كسانی روزی بخواهم كه خود روزی خوار تو هستند.
با آمدن بلا و از بین رفتن زراعت و باغ ، روزی رساندن خداوند بدون وساطت صاحبان نعمت پایان می یابد و از این پس باید كسانی عهده دار روزی ما شوند كه خودشان روزی خوار تو هستند. ادامه حیات و ضرورت غذا ایجاب می كند كه در چنین موقعی صاحبان نعمت به وظیفه اسلامی و انسانی خویش عمل كنند، به آسیب دیدگان غذا بدهند، آنان را سیر كنند، و از خطر مرگشان برهانند و خویشتن را مشمول رحمت واسعه الهی نمایند. به موجب روایات ، ارزش این عمل در پیشگاه الهی بسیار گرانقدر و عظیم است .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : من اطعم مومنا حتی یشبعه لم یدر احد من خلق الله ما له من الاجر فی الاخرة ، لاملك مقرب و لا نبی مرسل الا الله رب العالمین . ثم قال : من موجبات المغفرة اطعام المسلم السغبان .ثم تلاقول الله عزوجل : او اطعام فی یوم ذی مسغبة یتیما ذا مقربة او مسكینا ذا متربة .
اجر سیر كردن گرسنگان
امام صادق (ع ) فرمود: كسی كه مومنی را طعام بدهد تا سیر شود، هیچ یك از خلق خداوند نمی داند برای سیركننده در آخرت چه اجری است ، نه ملك مقرب آگاه است و نه نبی مرسل ، فقط خداوند است كه پاداش چنین انسانی را می داند. آنگاه فرمود: از عوامل مغفرت الهی ، طعام دادن به مسلمان قحطی زده است ، سپس آیاتی از قرآن شریف تلاوت فرمود: طعام دادن در روز قحط به یتیمی كه دارای قرابت است ، یا فقیری كه برخاك نشسته است و هیچ ندارد.
كسی كه بر اثر خشكسالی یا سیل زدگی مزرعه و باغش ، كه راه ارتزاقش بوده ، قحطی زده ای است كه هستی خویش را از دست داده و خاك نشین گردیده است .
واستعطی شرار خلقك .
بارالها! برای تامین معاش ناچار می شوم از شرار خلقت طلب عطانمایم .
دومین پی آمد مضیقه و تنگی معاش ، كمك خواستن از افرادی است كه فرومایه و فاقد فضیلت اند و این اظهار حاجت برای افراد بزرگوار بسیار سنگین و جانكاه است . علی (ع ) درباره این گروه فرموده :
عجبت لرجل یاتیه اخوه المسلم فی حاجة فیمتنع عن قضاءها و لایری نفسه للخیر اهلا، فهب انها لاثواب ترجی و لاعقاب یتقی افتزهدون فی مكارم الاخلاق .
افراد شگفت آور در نظر علی (ع )
تعجب می كنم از مردی كه برادر مسلمانش برای حاجتی به وی مراجعه می كند و او از برآوردن آن حاجت امتناع می نماید و خود را شایسته عمل خیر نمی بیند،گیرم كه روی نه به ثواب قیامت امیدوار است و نه از عقاب قیامت باك دارد، آیه به كرایم اخلاق و سجایای انسانی نیز بی اعتناست .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : المومن المحتاج رسول الله الی الغنی القوی . فاذا خرج الرسول بغیر جاجة غفرت للرسول ذنوبه ، سلط الله علی الغنی القوی شیاطین تنهشه قال قلت كیف تنهشه ؟ قال یخلی بینه و بین اصحاب الدنیا فلا یرضون بما عنده حتی تیكلف لهم ، یدخل علیه الشاعر فیسمعه فیعطیه ما شاء فلا یوجر علیه ، فهذه الشیاطین التی تنهشه .
شیطانهای انسان نما
امام صادق (ع ) فرمود: مومن محتاج ، رسول خداوند است به سوی غنیّ قوی . وقتی آن رسول از نزد غنی برمی گردد در حالتی كه حاجتش برآورده نشده ، تمام گناهانش بخشیده می شود و خداوند شیاطینی را بر غنیّ قوی مسلّط می كند كه به وی نیش بزنند. راوی عرض كرد: چگونه نیش می زنند؟ فرمود: اهل دنیا را گردش جمع می كنند و شاعری را نزدش می بردند و شعرهایی را كه گفته به وی می شنواند و هرچه بخواهد به عنوان صله شعرباید به او بدهد در حالی كه كمترین اجری در پیشگاه خداوند ندارد و این كار نیش زدن شیاطین به آن غنیّ قوی است .
فافتتن بحمد من اعطانی .
سومین پی آمد تنگی معاش كه امام سجّاد(ع ) به پیشگاه الهی عرض می كند، این است كه : بارالها! اگر در مضیقه معاش قرار گیرم و ناچار شوم روزی تو را از واسطه صاحب نعمت ، كه خود روزی خوار توست ، دریافت نمایم ، در آزمایش حمد غیر تو واقع می شوم . بارالها! حمد مخصوص ذات مقدس توست و من نمی خواهم در زندگی جز تو كسی را حمد نمایم .
و ابتلی بذم من منعنی .
ابتلاء به ذم بخیلان
بارالها! مبتلا شوم به ذمّ كسی كه به من مساعدت ننموده و از كمك خود محرومم ساخته است . چهارمین امری كه از عوراض تنگی معاش است و حضرت زین العابدین (ع ) به پیشگاه الهی عرض نموده ، این است كه كه بر اثر مضیقه مالی باید رزق تو را با وساطت صاحبان نعمت دریافت كنم . بعضی از صاحبان نعمت اهل خیرندر و از كار نیك استقبال می كنند و بدون منّت خدمتی را كه باید و شاید انجام می دهند، امّا بعضی از شرار خلق اند و از خدمت مالی به كسانی كه از هر جهت شایسته خدمت اند ابا دارند، به نیازمندان با تلخی برخورد می كنند و به آنان كمكی نمی نمایند. این منع و امساك خاطره بدی در ذهن افراد تهیدست به جای می گذارد، ممكن است بر اثر حرمان از كمك آنان به ذمّشان مبتلا گردند و من نمی خواهم زبانم به مذمّت دیگران باز شود. حضرت زین العابدین (ع ) در پایان این قطعه از دعای مكارم الاخلاق و بیان عوارض و پی آمدهای ناشی از مضیقه مالی و تنگی معاش ، به پیشگاه الهی عرض می كند:
و انت من دونهم ولی الاعطاء و المنع .
تفاوت مردم در بخل جود و بخل
بارالها! اگر بر اثر نزول بلا وسیله ارتزاقم از بین برود و نتوانم روزی خود را بلاواسطه از تو به دست آورم و دچار مضیقه گردم ، باید رزق اعطایی تو را با وساطت صاحبان نعمت ، كه خود روزی خوار تو هستند، دریافت دارم و اینان دو گروه اند: بعضی از اخیارند و با گشاده رویی احسان می نمایند و بعضی ممسك اند و با دارا بودن مال بخل می كنند و از كمكهای لازم ابا می نمایند، ولی ذات مقدّست كه مالك واقعی تمام جهان هستی است ، ولیّ و صاحب اختیار هر دو گروه است ، یعنی آنكه سخیّ و جواد است ، از آزادی و حرّیتی كه تو به وی اعطا فرموده ای حسن استفاده می كند و از نعمتهایی كه به او ارزانی داشته ای بهره می گیرد، خود و خانواده اش مستفید می گردند و آفت زدگان محترم را كه در مضیقه واقع شده اند نیز بهره مند می سازد و در نتیجه از پاداش تو در قیامت برخوردار خواهد شد، و آنكه بخل می كند و از خدمت به مردم بلازده امتناع می نماید، آزادی خداداد را نابجا صرف می كند، از كمك و مساعدت بمورد ابا نمی نماید و با این عمل ناروا، زمینه كیفر خود را در عرصه قیامت فراهم می آورد.
امام زین العابدین علیه السلام دردوجمله اول این قطعه ازدعای شریف (مكارم الخلاق )كه در جلسه قبل موردبحث وسخنرانی قرارگرفت از پیشگاه خداونددرخواست نمود بارالها آبروی مرا با گذران سهل وآسان محافظت فرماوبا مضیقه وتنگی معاش جاه ومنزلتم را درجامعه سبك وخوار مگردان . چند جمله ای كه در این قطعه دعا موضوع بحث وسخنرانی امروز است با فاتفریع آغاز شده بدین معنی كه محتوای دعای امروز با مطلب دعای قبل ارتباط دارد عرض می كند بارالها اگر دعایم را درگشایش زندگی مستجاب نفرمایی ودر مضیقه قرار گیرم این عوارض را در بردارد اول از كسی طلب روزی كنم كه خودروزی خوار تو هستند دوم در اثر تنگدستی در این مشكل قرار گیرم كه از شرار خلقت درخواست عطا نمایم سوم آزمایش شوم به ستایش كسی كه به من اعطا نموده است . چهارم ومبتلا شدم به ذم كسی كه محرومم ساخته است با آنكه توولی وصاحب اختیار هرعطا ومنعی .
به خواست خداوند توانا امروز پیرامون این جملات عرایضی را تقدیم شنوندگان محترم می نماید. این چند جمله از كلام امام (ع )حاوی عوارض وپیامدهای نامطلوبی است كه بر اثر تنگی معاش ممكن است دامنگیر افرادگردد. پیش از شرح وتوضیح عبارت دعا لازم است بدانیم چه عواملی موجب تنگی معاش می شود وهمچنین بدانیم با چه وسایلی می توان علل مضیقه رابرطرف نمودزیرابه فرموده حضرت مولی الموحدین علی علیه السلام یكی ازشرایط استجابت دعا شناخت وسیله است .
شناخت وسیله استجابت
جارجل الی امیرالمومنین علیه السلام قال انی دعوت الله فلم ارالاجابه فقال ان للدعا اربع خصال اخلاص السریر واحظار النیه ومعرفه الوسیله والانصاف فیالمساله فهل دعوت وانت عارف بهذاالاربعه قال لاقال فاعرفهن
شناخت وسیله استجابت
مردی حضور علی (ع )شرفیاب شد عرض كرد خداوندرا خوانده ام امااجابت ندیده ام حضرت فرمودبرای دعا چهارخصلت است خالص بودن ضمیرحضورقلب شناخت وسیله استجابت وانصاف درتمنی عرض كرد نه فرمودپس آنهارابیاموز.
قسمت مهمی از مضیقه مالی وسختی معاش كه بعضی گرفتارآن می شوند ناشی ازاعمال خودآنهاست واگربخواهند ازآن تنگنای رهایی یابند بایدتغییررو دهند وخویشتن را اصلاح نمایند ودراینجا پاره ای ازآن امور ذكرمی شود
عن النبی صلی الله علیه وآله قال طلب الحلال فریضه علی كل مسلم ومسلمه .
رسول اكرم (ص )فرمودطلب رزق حلال فریضه ای است برعهده هرزن ومردمسلمان ومكلفندآن فریضه را انجام دهند.
طلب حلال یا عبادت برتر
انسان زنده غذا می خواهدوبرای تامین معاش خودلازم است ازپی كاربرودوباتحمل زحمت ومشقت نانی به دست آورد وباعزوآبرومندی زندگی كند . جالب آنكه دین مقدس اسلام به دست آوردن رزق حلال كه ضرورت حیاتی است به حساب عبادت آورده است .
عن النبی صلی الله علیه وآله قال العباده سبعون جزافضلها طلب الحلال
رسول اكرم فرمود عبادت هفتاد جزاست و برتریت جزطلب حلال است .
كسی كه وسیله كار و قدرت مزاجی دارد و می تواند با فعالیت خودكفا گردد و مرفه زندگی كندامابراثر تن پروری و راحت طلبی از كار شانه خالی می كند انسانهایی اینچنین مطرود اولیای گرامی اسلام اندو در روایت دینی راجه ه این گروه بسیار تند سخن گفته شده است .
عن جعفربن محمدعن آببه علیهماالسلام قال كان امیرالمومنین سلام الله علیه یقول من وجدماوتراباثم افتقرفابعده الله
امام صادق ازپدر بزرگوارش حدیث نموده كه علی (ع ) می فرمود كسی كه واجد آب و خاك است و در فقر و تنگدستی به سر می برد خداوند او را از رحمت خود دور سازد.
آگاه سازی مؤ دبانه
پیمبر گرامی اسلام (ص ) نسبت به فقرا و افراد بی بضاعت توجه بسیار داشت و همواره آنان را مورد تكریم و احترام قرار می داد و اگر در مواقعی نیازمند بودند به آنان كمك مالی می نمود اما اگر كسی با دارا بودن مزاج سالم و توان فعالیت از پی كار نمی رفت به وی كمك رایگان نمی نمود و در كمال ادب به او می فهماند كه باید كار كند و در پرتو سعی و كوشش خویشتن را بی نیاز نماید امام صادق فرمود یكی از اصحاب رسول اكرم (ص ) در مضیقه مالی واقع شد و زندگی سختی را می گذراند همسرش به وی گفت اگر حضور پیمبر شرفیاب شوی و درخواست مساعدت مالی نمایی مشكلت حل می شود حضور حضرت آمد اما به محض اینكه پیشوای اسلام (ص ) او را دید گویی به ضمیرش پی برد و فرمود
من سالنا اعطیناه و من استغنی عنا اغناه الله .
هر كسی از ما درخواست كند به وی عطامی كنیم و اگر خود از ما بی نیاز نشان بدهد خداوند او را غنی خواهد ساخت .
مرد با خود گفت رسول اكرم دراین سخن كسی جز من اراده نفرموده است . از این رو چیزی نگفت و به منزل برگشت . جریان این امر را برای همسرش نقل نمود . زن گفت پیمبر اسلام هم بشر است برو وضه خود را به عرض حضرتش برسان مرد روز بعد آمد دوباره شرفیاب شد و همچنین روز سوم آمد و هر دو بار پیامبر اكرم (ص ) همان جمله را به وضع روز اول تكرار نمود. صحابی دفعه سوم كه از حظور آن جناب برگشت رفت كلنگی را از كسی عاریه گرفت و به كوه و تپه های خارج از شهر رفت مقداری بوته كند به شهر آورد و از قیمت آن مختصر آردی تهیه نمود و غذای خود و همسرش تامین گردید. فردای آن روز بیشتر كاركرد و هیزم زیادتری تهیه نمود و به قیمت بیشتری فروخت به این كار ادامه داد تا كلنگی خریداری نمود و رفته رفته آنقدر متمكن شد كه حیوان باركش و غلامی را خرید . كم كم ثروتی به دست آورد وازمضیقه زندگی رهایی یافت .
فجاالی النبی صلی الله علیه و آله فاعلمه كیف جا یساله و كیف سمع النبی . فقال النبی قلت لك من سالنااعطیناه و من استغنی عنی اغناالله .
بی نیاز شدن فقیر در پرتو كار
صحابی تمكن یافته حضور نبی اكرم (ص ) آمد. شرح گذشته رانقل نمود كه چگونه نزد شما آمدم و چگونه سخن مرا شنیدی . حضرت فرمود همان است كه گفتم هر كس از ما درخواست كند به وی عطا می كنیم و هركس خویشتن را از مابی نیاز نشان بدهد خداوند او را غنی خواهد ساخت .
ائمه معصومین علیهم السلام نیز همانند رسول اكرم (ص ) عمل می نمودند هر كسی می آمد و از مضیقه مالی سخن می گفت اگر سالم بود و قدرت كار می داشت او رابه سعی و عمل تشویق می نمودند و به وی می فهماندند كه مشكل معاش باید از راه كار و فعالیت حل شود.
عن كلیب الصیداوی قال قلت لابیعبدوالله علیه السلام ادع الله عزوجل لی فی الرزق فقدالتاثت علی اموری فاجابنی مسرعا لااخرج فاطلب
كلیب صیداوی می گوید به امام صادق (ع ) عرض كردم از خدا بخواهید گشایشی به رزق من عطا فرماید زیرا وضع به هم ریخته و مشكل شده است . حضرت بدون وقفه و با سرعت فرمود دعا نمی كنم دنبال كار برو.
یعنی مشكل توبا دعا حل نمی شود بلكه سعی و عمل لازم دارد.
میانه روی در غنی و فقر
یكی دیگر از عواملی كه می تواند موجب تنگی معاش گردد زیاده روی در صرف مال در موقع تمكن و مالداری است . در روایات اسلامی تاكید شده است كه مسلمانان همواره میانه روی و اقتصاد رامورد توجه قرار دهند و عملا آنرا رعایت كنند خواه مالدار و غنی باشند خواه كم بضاعت و فقیر.
عن علی علیه السلام قال من اقتصد فی الغنی والفقر فقد استعد لنوائب الدهر.
علی (ع )فرموده كسی كه در غنی و فقر میانه رو و مقتصد است با این عمل خویشتن رابرای مصائب و سختی های روزگار مهیا می نماید.
عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم وقال ثلاث منجیات خشیه الله فی السر والعلانیه والقصد فی الغنی والفقر والعدل فی الرضا والغضب .
نبی اكرم فرمود سه چیز نجات بخش است اول خوف از خداوند در پنهان و آشكار دوم میانه روی در ایام ثروتمندی و فقر سوم رعایت عدل و حق در حال رضا و خشم .
قال العالم علیه السلام ضمنت لمن اقتصد ان لا یفتقر.
امام موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود ضمانت می كنم برای كسی كه در صرف مال مقتصد و میانه رو باشد گرفتار فقر و تهیدستی نشود.
سومین عاملی كه میتواند موجب تنگدستی و سختی معاش گردد گناه است . گناهان مانند بیماریها پی آمد و عوارضی دارند. علی (ع ) در اول دعای كمیل عوارض بعضی از گناهان را ذكر نموده از آن جمله به پیشگاه الهی عرض می كند.
اللهم اغفرلی الذنوب . التی تغیرالنعم
گناه و تنگی معاش
بارالها ببخش آن گناهانی را كه موجب دگرگونی نعمتها می شوند.
عن ابیجعفر علیه السلام قال ان العبد لیذنب الذنب فیزوی عنه الرزق .
امام باقر می فرمود بنده مرتكب گناه می شود و بر اثر آن موجب تنگی رزق می گردد. راه برطرف نمودن گناه و رفع مضیقه معاش استغفار و طلب عفو از حضرت باری تعالی است .
قال علی علیع السلام یا كمیل اذا ابطات الارزاق علیك فاستغفرالله یوسع علیك فیها.
حسن خلق و گشایش زندگی
علی علیه السلام فرمود ای كمیل موقعی كه رزقت به تعویق می افتد و در مضیقه واقع می شوی استغفار كن خداوند روزیت را افزایش می دهد.
چهارمین عاملی كه می تواند دگرگونی تلخ و نامطلوب در زندگی به وجود آورد و سبب مضیقه مالی و سختی معاش گردد اخلاق مذموم و سو معاشرت با مردم است .
عن علی علیه السلام قال من ساخلقه ضاق رزقه .
علی (ع ) فرمود كسی كه اخلاقش بد است در مضیقه روزی قرار می گیرد.
كسانی كه دارای حسن خلق اند و با مردم به خوبی و درستی معاشرت می كنند ازاین مزیت اخلاقی بهره مند می شوند و روزی آنان افزایش می یابد.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال حسن الخلق یزید فی الرزق .
امام صادق فرمود حسن خلق روزی را زیاد میكند و آدمی را از نعمت بیشتری برخوردار می سازد.
خودسازی و توسعه معاش
مضیقه و تنگی معاش در مواردی كه مذكور افتاد با دعا برطرف نمی شود و خواسته آنان در پیشگاه الهی مستجاب نمی گردد. آنان كه به این علل در مضیقه واقع شده اند باید خود را اصلاح كنند عوامل مضیقه را كه خودشان به وجود آورده اند از میان ببرند و خویشتن را با قوانین خلقت و نظام آفرینش تطبیق دهند تا از گشایش رزق و گذران سهل و آسان برخوردار گردند. امام صادق در حدیثی از چهار گروه نام برده كه دعای آنان مستجاب نمی شود. خواسته دو گروه راجع به امر رزق و تنگی معاش نیست اما دو گروه دیگر در خواستشان مربوط به بحث امروز است .
رجل جالس فی بیته یقول اللهم ارزقنی فیقال له الم امرك بالطلب ورجل كان له مال فافسده فیقول اللهم ارزقنی . فیقال له الم امرك بالاقتصلد.
مردی كه در خانه نشسته و از پی كار نمی رود می گوید بارالها به من رزق بده . به وی گفته می شود مگر تو را به طلب رزق امر ننمودم . مردی كه دارای مال بوده و با زیاده روی آنها را از بین برده است می گوید بارالها به من رزق بده . به وی گفته می شود مگر تو را امر به میانه روی و اقتصاد امر ننمودم .
نیازمندی مردم به یكدیگر
دعای حضرت زین العابدین (ع ) ناطر به این قبیل سختی ها كه در معاش افراد پدید می آید نیست بلكه مقصود امام (ع ) مضیقه هایی است كه جز با تفض الهی برطرف نمی گردد و در اینجا به طور نمونه به ذكر یك مورد اكتفا می شود و برای وضوح مطلب لازم است قبلا مقدمه ای را به عرض شنوندگان محترم برساند. زندگی بشر اجتماعی است و همه به یكدیگر نیاز دارند باید مردم برای ادراه امور جامعه دست به دست هم بدهند و با كمك هم زندگی را اداره كنند. در روایت آمده است كسی در مقام دعا نگوید
اللهم لاتحوجنی الی احد من خلقك فانه لیس من احد الا وهو محتج الی الناس بل یقول اللهم لاتحوجنی الی شرارخلقك .
بارالها مرابه هیچ فردی از مخلوقت محتاج منما زیرا احدی نیست مگر آنكه محتاج به مردم است بلكه دعا كند و بگوید بارالها مرا به شرار خلقت محتاج منما. مردم به ضرورت زندگی و ادامه حیات ناچارند برای هم كار كنند منشی برای تاجر بنا برای صاحبخانه كاگر برای كار فرماو كشاورز برای مالك و با دریافت كارمزد امرار معاش نمایند و آبرومندانه زندگی كنند. انجام دادن هر كار مشروع و مورد نیاز مردم و به دست آوردن مال در طلب روزی حلال رفتن و باعز و احترام زندگی كردن است . در تمام این قبیل موارد رازق خداوند است و پرداخت كنندگان كارمزد مجاری ایصال فیض حضرت باری تعالی هستند. امام علی (ع ) درباره امرروزی به فرزند بزرگوارش حضرت حسن (ع ) توصیه جالبی فرموده است
وان استطعت الایكون بینك وبین الله ذونعمه فافعل فانك مدرك قسمك واخذسهمك وان الیسیر من الله سبحانه اعظم واكرم من الكثیر من خلقه وان كان كل منه .
رزق بی واسطه از خداوند
اگر می توانی كاری كنی كه بین تو و خداوند صاحب نعمتی واسطه نباشد آن كار را انجام ده چه آنكه تو در هر صورت قسمت خود را می گیری و سهم خویش را دریافت می نمایی اما رزق كم از طرف خداوند عظیمتراست و كرامت زیادتری دارد از رزق زیادی كه به وسیله خلق دریافت نمایی گر چه تمام رزقهابی واسطه یا با واسطه از خداوند رازق است . كشاورزی و باغداری دو نمونه از روزی رساندن خداوند است بدون آنكه صاحب نعمتی واسطه باشد. كسی كه قطعه زمینی دارد اگر بتواند در آن زراعت كند (422) یا اشجار میوه غرس نماید نان خود رااز محصول زراعت تهیه كند یا از فروش میوه باغ ارتزاق نماید او رزق خود را بدون واسطه صاحب نعمت از خداوند دریافت نموده است . اگر خود او قادر نباشد تمام كارهای زراعت یا باغداری راانجام دهد و باید از وجود كارگر استفاده كند و اجرت بدهد، در آن صورت وی صاحب نعمتی است كه واسطه روزی كارگران شده است ، ولی رزق خود رابدون واسطه از خداوند رازق گرفته است . دستور علی (ع ) به فرزندش حضرت مجتبی حاوی چند نكته آموزنده است : اول ، رزقی كه از خداوند، بدون واسطه ، به انسان می رسد، منزه از هر ذلت و منت است ، اما رزقی كه از دست بشر صاحب نعمت می رسد، بدین معنی است كه انسان برای انسانی دیگر كار كرده و رزق خود را از وی دریافت نموده است . این عمل هر قدر محترمانه انجام شود، قطعا با رزق رسانی خداوند تفاوت دارد، جالب اینكه این دستور را علی (ع ) در نامه خود به فرزند خویش نوشته و در سه سطر قبل از این عبارت ، در همان نامه ، تذكر داده است :
اكرم نفسك عن كل دنیه وان ساقتك الی الرغائب .
سفارش علی (ع ) به حضرت مجتبی ع
فرزند عزیز: همواره كرامت و بزرگواری نفس خویش را حفظ كن و از تن دادن به هر پستی اجتناب نما، هر چند با تحمل آن سختی به تمنیاتت دست می یابی .
دوم ، كشاورزی و درختكاری در شرع مقدس ، از تمام شغلها بیشتر مورد توجه است و دراین باره روایاتی ازاولیای دین رسیده وعلمای حدیث در كتب اخبار، باب مخصوصی رابرای آن باز نموده اند.
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ازرعو و اغرسواو الله ما عمل الناس عملا اجل و اطیب منه .
امام صادق (ع ) فرمود: زراعت كنید و درخت بكارید، قسم به خداوند هیچ عملی را مردم انجام نمی دهند كه بزرگتر و پاكیزه تر از آن باشد. رزقی كه از این راه بدست می آید، اولا پاك و منزه از هر شبهه است ، ثانیا زارع و درختكار، روزی خود را بدون واسطه از خداوند رزاق دریافت می نمایند. سوم رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین علیهم السلام به درختكاری و زراعت علاقه بسیار داشتند و در فرصتهایی كه بدست می آمد، خود شخصا درخت می كاشتند یا زمین را برای افشاندن بذر مهیا می نمودند و این مطلب ضمن روایات متعددی آمده است .
باع علی علیه السلام حدیقته التی غرسها له النبی صلی الله علیه و آله و سقاها هوبیده باثنی عشر الف درهم .
علی (ع ) و احداث باغ
علی (ع ) باغچه ای را كه پیمبر اكرم (ص ) برای آن حضرت درختكاری نموده بود و علی (ع ) خود آن را به دست خویش آب می داد، به دوازده درهم فروخت .
علی (ع ) به دست خود اراضی موات را احیا نمود، نخلستانهایی را به وجود آورد، به درختها آب می داد ، و مقدار قابل ملاحضه ای از آن نخلستانها را وقف نموده است . سایر ائمه معصومین علیهم السلام نیز به كشاورزی علاقه زیاد داشتند و ضمن سخنرانیهای گذشته ، بعضی از روایات مذكور افتاد كه گاهی امامان معصوم در مقابل آفتاب سوزان عرق می ریختند و در مزرعه كار می كردند. كسانی كه ازمحصول زراعت یا فروش میوه های باغ ارتزاق می نمایند تا زمانی كه آفتی مخرب به آنها نرسد، وضع زندگی محفوظ است و هزینه معاش با سهولت تامین می گردد، و امام سجاد (ع ) در جمله اول این قطعه از دعا، چنین درخواستی را از پیشگاه الهی دارد: وصن وجهی بالیسار.
بارالها آبروی مرا در جامعه با گذران سهل و آسان محافظت فرما.
اگر بر اثر نیامدن باران ، زراعت و درختها بخشكند، یا سیلی بنیان كن به جریان افتد، آنها را بشوید و با خود ببرد، یا طوفانی شدید و ممتد وزیدن گیرد و نابودشان نماید، در این صورت مضیقه و تنگی معاش آغاز می گردد و اولین اثر آن كاهش جاه و محبوبیت و سبك شدن قدر و منزلت اجتماعی است ، و این همان است كه حضرت زین العابدین (ع ) در جمله دوم قطعه این دعا، به پیشگاه الهی عرض می كند: و لاتبتذل جاهی بالاقتار.
در خواست مصونیت از عوامل تنگدستی
بارالها مورد حمایتم قرار ده و موجباتی را فراهم آور كه و زن و ارزشم در افكار عمومی كاهش نیابد و در معرض خواری قرار نگیرم .
این قبیل بلایا و آفات كه مصائب سنگین به بار می آورد و زندگی خانواده ها را مختل می نماید، جز ذات اقدس الهی احدی قادر نیست آنها را دفع كند و از بروزشان جلوگیری نماید. اگر خداوند عنایت فرمود و دعا را مستجاب كرد، آن حوادث و رویدادهای تلخ پیش نمی آید و هزینه معاش بخوبی تامین می گردد و در نتیجه آبرو و عز اجتماعی محفوظ خواهد ماند و زندگی بسهولت می گذرد. اما اگر دعا در پیشگاه خداوند مقوبل نیفتد و یكی از آن بلایا نازل گردد، مزرعه یا باغ از میان برود، عوارض و پی آمدهایی خواهد داشت كه امام علی (ع ) در جملات مورد بحث امروز، توضیح داده است ، اوّل :
فاسترزق اهل رزقك .
بارالها! پس ناچار باید از كسانی روزی بخواهم كه خود روزی خوار تو هستند.
با آمدن بلا و از بین رفتن زراعت و باغ ، روزی رساندن خداوند بدون وساطت صاحبان نعمت پایان می یابد و از این پس باید كسانی عهده دار روزی ما شوند كه خودشان روزی خوار تو هستند. ادامه حیات و ضرورت غذا ایجاب می كند كه در چنین موقعی صاحبان نعمت به وظیفه اسلامی و انسانی خویش عمل كنند، به آسیب دیدگان غذا بدهند، آنان را سیر كنند، و از خطر مرگشان برهانند و خویشتن را مشمول رحمت واسعه الهی نمایند. به موجب روایات ، ارزش این عمل در پیشگاه الهی بسیار گرانقدر و عظیم است .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : من اطعم مومنا حتی یشبعه لم یدر احد من خلق الله ما له من الاجر فی الاخرة ، لاملك مقرب و لا نبی مرسل الا الله رب العالمین . ثم قال : من موجبات المغفرة اطعام المسلم السغبان .ثم تلاقول الله عزوجل : او اطعام فی یوم ذی مسغبة یتیما ذا مقربة او مسكینا ذا متربة .
اجر سیر كردن گرسنگان
امام صادق (ع ) فرمود: كسی كه مومنی را طعام بدهد تا سیر شود، هیچ یك از خلق خداوند نمی داند برای سیركننده در آخرت چه اجری است ، نه ملك مقرب آگاه است و نه نبی مرسل ، فقط خداوند است كه پاداش چنین انسانی را می داند. آنگاه فرمود: از عوامل مغفرت الهی ، طعام دادن به مسلمان قحطی زده است ، سپس آیاتی از قرآن شریف تلاوت فرمود: طعام دادن در روز قحط به یتیمی كه دارای قرابت است ، یا فقیری كه برخاك نشسته است و هیچ ندارد.
كسی كه بر اثر خشكسالی یا سیل زدگی مزرعه و باغش ، كه راه ارتزاقش بوده ، قحطی زده ای است كه هستی خویش را از دست داده و خاك نشین گردیده است .
واستعطی شرار خلقك .
بارالها! برای تامین معاش ناچار می شوم از شرار خلقت طلب عطانمایم .
دومین پی آمد مضیقه و تنگی معاش ، كمك خواستن از افرادی است كه فرومایه و فاقد فضیلت اند و این اظهار حاجت برای افراد بزرگوار بسیار سنگین و جانكاه است . علی (ع ) درباره این گروه فرموده :
عجبت لرجل یاتیه اخوه المسلم فی حاجة فیمتنع عن قضاءها و لایری نفسه للخیر اهلا، فهب انها لاثواب ترجی و لاعقاب یتقی افتزهدون فی مكارم الاخلاق .
افراد شگفت آور در نظر علی (ع )
تعجب می كنم از مردی كه برادر مسلمانش برای حاجتی به وی مراجعه می كند و او از برآوردن آن حاجت امتناع می نماید و خود را شایسته عمل خیر نمی بیند،گیرم كه روی نه به ثواب قیامت امیدوار است و نه از عقاب قیامت باك دارد، آیه به كرایم اخلاق و سجایای انسانی نیز بی اعتناست .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : المومن المحتاج رسول الله الی الغنی القوی . فاذا خرج الرسول بغیر جاجة غفرت للرسول ذنوبه ، سلط الله علی الغنی القوی شیاطین تنهشه قال قلت كیف تنهشه ؟ قال یخلی بینه و بین اصحاب الدنیا فلا یرضون بما عنده حتی تیكلف لهم ، یدخل علیه الشاعر فیسمعه فیعطیه ما شاء فلا یوجر علیه ، فهذه الشیاطین التی تنهشه .
شیطانهای انسان نما
امام صادق (ع ) فرمود: مومن محتاج ، رسول خداوند است به سوی غنیّ قوی . وقتی آن رسول از نزد غنی برمی گردد در حالتی كه حاجتش برآورده نشده ، تمام گناهانش بخشیده می شود و خداوند شیاطینی را بر غنیّ قوی مسلّط می كند كه به وی نیش بزنند. راوی عرض كرد: چگونه نیش می زنند؟ فرمود: اهل دنیا را گردش جمع می كنند و شاعری را نزدش می بردند و شعرهایی را كه گفته به وی می شنواند و هرچه بخواهد به عنوان صله شعرباید به او بدهد در حالی كه كمترین اجری در پیشگاه خداوند ندارد و این كار نیش زدن شیاطین به آن غنیّ قوی است .
فافتتن بحمد من اعطانی .
سومین پی آمد تنگی معاش كه امام سجّاد(ع ) به پیشگاه الهی عرض می كند، این است كه : بارالها! اگر در مضیقه معاش قرار گیرم و ناچار شوم روزی تو را از واسطه صاحب نعمت ، كه خود روزی خوار توست ، دریافت نمایم ، در آزمایش حمد غیر تو واقع می شوم . بارالها! حمد مخصوص ذات مقدس توست و من نمی خواهم در زندگی جز تو كسی را حمد نمایم .
و ابتلی بذم من منعنی .
ابتلاء به ذم بخیلان
بارالها! مبتلا شوم به ذمّ كسی كه به من مساعدت ننموده و از كمك خود محرومم ساخته است . چهارمین امری كه از عوراض تنگی معاش است و حضرت زین العابدین (ع ) به پیشگاه الهی عرض نموده ، این است كه كه بر اثر مضیقه مالی باید رزق تو را با وساطت صاحبان نعمت دریافت كنم . بعضی از صاحبان نعمت اهل خیرندر و از كار نیك استقبال می كنند و بدون منّت خدمتی را كه باید و شاید انجام می دهند، امّا بعضی از شرار خلق اند و از خدمت مالی به كسانی كه از هر جهت شایسته خدمت اند ابا دارند، به نیازمندان با تلخی برخورد می كنند و به آنان كمكی نمی نمایند. این منع و امساك خاطره بدی در ذهن افراد تهیدست به جای می گذارد، ممكن است بر اثر حرمان از كمك آنان به ذمّشان مبتلا گردند و من نمی خواهم زبانم به مذمّت دیگران باز شود. حضرت زین العابدین (ع ) در پایان این قطعه از دعای مكارم الاخلاق و بیان عوارض و پی آمدهای ناشی از مضیقه مالی و تنگی معاش ، به پیشگاه الهی عرض می كند:
و انت من دونهم ولی الاعطاء و المنع .
تفاوت مردم در بخل جود و بخل
بارالها! اگر بر اثر نزول بلا وسیله ارتزاقم از بین برود و نتوانم روزی خود را بلاواسطه از تو به دست آورم و دچار مضیقه گردم ، باید رزق اعطایی تو را با وساطت صاحبان نعمت ، كه خود روزی خوار تو هستند، دریافت دارم و اینان دو گروه اند: بعضی از اخیارند و با گشاده رویی احسان می نمایند و بعضی ممسك اند و با دارا بودن مال بخل می كنند و از كمكهای لازم ابا می نمایند، ولی ذات مقدّست كه مالك واقعی تمام جهان هستی است ، ولیّ و صاحب اختیار هر دو گروه است ، یعنی آنكه سخیّ و جواد است ، از آزادی و حرّیتی كه تو به وی اعطا فرموده ای حسن استفاده می كند و از نعمتهایی كه به او ارزانی داشته ای بهره می گیرد، خود و خانواده اش مستفید می گردند و آفت زدگان محترم را كه در مضیقه واقع شده اند نیز بهره مند می سازد و در نتیجه از پاداش تو در قیامت برخوردار خواهد شد، و آنكه بخل می كند و از خدمت به مردم بلازده امتناع می نماید، آزادی خداداد را نابجا صرف می كند، از كمك و مساعدت بمورد ابا نمی نماید و با این عمل ناروا، زمینه كیفر خود را در عرصه قیامت فراهم می آورد.